„Marty” to film niezwykłej skromności, który zupełnie niespodzianie zdobył najbardziej prestiżowe nagrody i podbił serca milionów widzów, wyraźnie identyfikujących się z jego bohaterami.

Opowieść jest prosta. Trzydziestoparoletni Marty, o grubych rysach i niezgrabnej sylwetce, spędza czas wolny z matką lub włóczy się z  kolegami po tłumnych lokalach. Jest przekonany o swej brzydocie i  skazaniu przez los na samotność. Przypadkowo poznaje Klarę, niezbyt ładną starzejącą się pannę...

Film urzekał prawdą postaci i obrazu środowiska, zupełnie odbiegał od hollywoodzkich mitycznych historii miłosnych. Bohaterowie to zwykli ludzie - rzeźnik i nauczycielka - nieatrakcyjni i nienajmłodsi, zagubieni i nie zawsze zaradni, ale sympatyczni, wrażliwi i ciepli. Otoczenie - matka, krewni, przyjaciele - stanowi barwny świat wyraziście charakteryzowanych postaci. Atmosfera jest dosłownie nasycona dobrze podpatrzonymi szczegółami obyczajowymi. Właściwie przez cały czas ma się wrażenie kontaktu z zaobserwowanym życiem.

Interesująco poprowadzony jest wątek główny. Losy Marty’ego i Klary dalekie są od typowego opisywania namiętności. To raczej obraz kontaktów opartych tyleż na sympatii, co wzajemnym zrozumieniu, na odkrywaniu siebie i partnera; obraz rodzącego się uczucia pozostającego zarówno w opozycji do panujących w rodzinie wyobrażeń, jak i  stereotypów z koleżeńskiego grona.

Film opiera się na znakomitym i pełnym autentyzmu aktorstwie. Marty’ego kreuje Ernest Borgnine, wybitny artysta znany z kilkudziesięciu wyrazistych ról w filmach sensacyjnych (często postacie silne i brutalne) i psychologicznych (tu charaktery zróżnicowane). Nagrodzona Oscarem postać Marty’ego stała się jego największym osiągnięciem. Klarę gra Betsy Blair, której rola ta przyniosła sławę i umożliwiła występy w dziełach wybitnych twórców, głównie europejskich (jak Antonioni czy Bardem).

„Marty’ego” zrealizowała niezależna spółka w trudnym dla amerykańskiego kina okresie. Wskutek restrykcji Komisji do badania działalności antyamerykańskiej a następnie konkurencji ze strony telewizji ugrzęzło ono w sprawdzonych i bezpiecznych schematach, w rozrywce i oddalonych od rzeczywistości widowiskach. Wówczas bliższym życia stał się teatr telewizji, chętnie sięgający po współczesną tematykę psychologiczno-społeczną. W ślad za jego doświadczeniami powstał projekt przeniesienia na duży ekran głośnej sztuki Paddy Chayefsky’ego „Marty”, w reżyserii znanego z telewizyjnych realizacji Delberta Manna. Film zachował właściwości telewizyjnej estetyki. Dominowały w nim plany bliskie, ruch kamery w niezbyt dużej przestrzeni oraz obfitość dialogów. A autentyzm obserwacji oraz skupienie się na konwersujących postaciach i sprawach codziennych pozwoliły ten rodzaj opowiadania uznać za naturalny. „Marty” okazał się niezwykłym sukcesem artystycznym, zdobył Złotą Palmę w Cannes, a następnie 4 Oscary (za film roku, reżyserię, scenariusz i rolę tytułową).

Powodzenie filmu Chayefsky’ego i Manna spowodowało powstanie serii dzieł wywodzących się z doświadczeń telewizyjnych, artystycznie skromnych, lecz trafnych w podpatrywaniu człowieka, danej społeczności i jej problemów. Pisano nawet o „szkole ‘Marty’ego’”. Zjawisko to w perspektywie czasu wyraźnie przyczyniło się do rozwoju niezależnego, pozahollywoodzkiego kina oraz wielce interesującego amerykańskiego wielkomiejskiego realizmu.

Paddy Chayefsky (dramaturg i scenarzysta) i Delbert Mann (reżyser) należeli do ścisłej czołówki teatru telewizji. Zdobyte w nim doświadczenia przenieśli również na duży ekran. Największym ich wspólnym sukcesem był „Marty”. Późniejsze zrealizowane razem filmy w obrębie zainicjowanego nurtu to „Wieczór kawalerski” (1957) i „W środku nocy” (1959).

Zygmunt Machwitz

Lektury:
A. Garbicz, J. Klinowski: Kino, wehikuł magiczny, tom II, Kraków 1987, s. 211;
Z. K. Rogowski: Sam na sam z Hollywood, Warszawa 1994, s. 347-355;
M. Kornatowska: Filmy o miłości, Warszawa 1975, s. 76-78.

„Dwunastu gniewnych ludzi” to film znaczący, którego wielkość wynika ze znakomitego poziomu kreacji całego zespołu aktorskiego, z ograniczeń formalnych narzuconych mu przez realizatorów i precyzji ich warsztatu.

Przed sądem staje portorykański chłopiec z biednej dzielnicy oskarżony o zabójstwo ojca. Sędziowie przysięgli zamykają się na naradę. Wydaje się, że wobec przedstawionych dowodów w toku procesu werdykt będzie jednoznacznie negatywny. Ale jeden z sędziów podaje w wątpliwość winę oskarżonego. Rozpoczyna się pełna kontrowersji i starć dyskusja...

Najpierw, w 1954 r., był transmitowany „na żywo” spektakl telewizyjny, który swym autentyzmem zrobił duże wrażenie w świecie artystycznym. Tekstem Reginalda Rose’ego zainteresował się Henry Fonda, który widząc możliwość ambitnej roli dla siebie oraz szansę na fascynujący film, wsparł projekt własnymi finansami. Do współpracy zaproszono cenionego za reżyserię w teatrze telewizji Sidneya Lumeta oraz znakomitego w prowadzeniu kamery w ograniczonej przestrzeni i w zdjęciach czarno-białych operatora Borisa Kaufmana, brata głośnego Dżigi Wiertowa. Realizacja trwała zaledwie 20 dni. Film pozyskał znakomitą prasę i spektakularny sukces festiwalowy: Złotego Niedźwiedzia w Berlinie.

W warstwie problemowej omawiane dzieło wyraźnie sięga do mitów amerykańskiej kultury, preferujących szczególnie prawa jednostki i wartości demokratyczne. Podejmuje niezwykle charakterystyczny wątek bohatera samotnego, dramatycznie walczącego o prawdę i sprawiedliwość. Obraz jego działań i siła argumentów pozwalają na krytykę zgoła podstawowych zasad funkcjonowania prawa. Szereg zaś celnych mikroportretów składa się na uogólniony wizerunek społeczności nietolerancyjnej i oportunistycznej, kierującej się egoizmem i stereotypami.

Przebiegowi fabuły a zarazem analizie stanowisk i postaw towarzyszy duszna atmosfera gorącego popołudnia i klaustrofobiczność zamkniętego pomieszczenia. Ma to oczywiście wymiar tyleż realny, co wyraźnie metaforyczny.

Film oparty został na znakomitym scenariuszu i niezwykle precyzyjnej inscenizacji. Ale zadanie było bardzo trudne. W samym założeniu było to dzieło formalnych ograniczeń - rozgrywające się w sędziowskim pokoju, przy jednym stole, składające się z nieustannych monologów i dialogów. Stało się jednak wzorem prostoty a zarazem popisem narracyjnej dynamiki. Zostało zrealizowane w prawdziwej sali sądowych posiedzeń, składa się z 375 ujęć, z wykorzystaniem ruchu kamery i bardzo wielu punktów widzenia.

W głównej roli pełnego niepokoju i wątpliwości sędziego przysięgłego numer 8 Henry Fonda stworzył jedną z najlepszych kreacji w swej długiej karierze. Ale jest to właściwie film zespołu aktorskiego, który tworzy kilkanaście wyrazistych świetnie scharakteryzowanych typów.

Sidney Lumet (1924-2011) - reżyser filmowy i telewizyjny, aktor. Do kinematografii przyszedł z telewizji, swoją twórczość na duży ekran rozpoczął od „Dwunastu gniewnych ludzi”. Realizował głównie dramaty i filmy sensacyjne z wymową społeczną i polityczną. Autor wielu głośnych dzieł, między innymi: „Wzgórze” (1965), „Serpico” (1973), „Pieskie popołudnie” (1975), „Sieć” (1976) i „Werdykt” (1982).

Henry Fonda (1905-1982) - wybitny aktor, znany z kilkudziesięciu znakomitych ról. Często występował w dramatach psychologicznych, społecznych i westernach. Ważne filmy to, między innymi: „Jezebel” (1938), „Grona gniewu” (1940), „Miasto bezprawia” (1946), „Wojna i pokój” (1956) i „Ten najlepszy” (1962). W filmie „Nad złotym stawem” (1982, Oscar) grał wraz z córką Jane.

Zygmunt Machwitz

Lektury:
A. Garbicz, J. Klinowski: Kino, wehikuł magiczny, tom II, Kraków 1987, s. 245-246;
Z. Pitera: Trzech wspaniałych, Warszawa 1990, s. 7-67 (sylwetka H. Fondy).