„Rashomon” - nagrodzony Złotym Lwem w Wenecji a następnie Oscarem - został przez krytyków uznany za arcydzieło i zainicjował w skali międzynarodowej duże zainteresowanie nieznanym wówczas kinem japońskim.

Akcja toczy się w zniszczonym wskutek wojny domowej i trzęsienia ziemi średniowiecznym Kioto. W ruinach bramy miejskiej lub dawnej świątyni [Rashomon to Wrota Demonów] chroni się przed ulewnym deszczem kilku mężczyzn. Jeden z nich opowiada o napadzie okrutnego zbójcy na samuraja i jego żonę, o namiętnościach, gwałcie i zbrodni. Oglądamy przedstawiane przed sądem relacje trojga uczestników wydarzeń (przy czym zmarły mówi poprzez medium) i przypadkowego świadka. Różnią się one zasadniczo co do przebiegu zajścia i zachowań poszczególnych osób. W miarę rozwoju opowieści mnożą się intrygujące znaki zapytania...

Film został zrealizowany na podstawie dwóch opowiadań – „Rashomon” i „W gąszczu” - Ryunosuke Akutagawy (1892-1927), modernistycznego pisarza japońskiego. Zarówno tekst literacki jak i dzieło Kurosawy podają w wątpliwość narodowe tradycje jednoznacznie określające podział społecznych ról i przynależny im system wartości. W ich miejsce wprowadzają zrelatywizowany obraz świata, rozważania o względności ocen ludzkich czynów i przebiegu samych wydarzeń. W konsekwencji filmowy „Rashomon” został przyjęty w okresie premiery w Japonii z dużą rezerwą.

Kurosawa jednak w swym myśleniu wyraźnie przekraczał granice własnego kraju i wpisywał się w obręb światowych tendencji. Stworzył film bliski współczesnej filozofii egzystencjalnej i powieści podejmującej fundamentalne pytania. Posłużył się atrakcyjnymi quasi-historycznymi japońskimi realiami i kostiumami dla zbudowania utworu całkowicie uniwersalnego.

„Rashomon” kwestionuje możliwości pełnego i obiektywnego poznania prawdy o ludziach i zdarzeniach, koncentruje się na odkrywaniu jej w sposób cząstkowy w ramach osobistych przepojonych emocjami opowieści poszczególnych postaci. Przedstawia rzeczywistość pełną wieloznaczności a w obrazowaniu bohaterów skupia się na dezintegracji osobowości, na nieustannej dominacji w ich relacjach własnych wyobrażeń, życzeń i lęków. Na tle zniszczonego, przepojonego złem i cierpieniem świata wpatruje się w prawdziwe piekło ludzkiego wnętrza.

Kurosawa z mistrzostwem formalnym świetnie wpisuje się w artystyczne przemiany światowego kina. Kunsztownie posługuje się nowoczesną w latach pięćdziesiątych narracją subiektywną i w sposób analityczny konfrontuje ze sobą cztery wersje zaistniałych wypadków. Z niezwykłą sugestywnością buduje pełną napięć i obaw atmosferę podkreślającą niepewność sytuacji i względność jej wizerunku. Zdjęcia są impresyjne, operujące światłocieniem, podkreślające niepokój zawarty w samej scenerii, zwłaszcza w mroku leśnej gęstwiny symbolizującej złożoność rzeczywistości oraz przerywającym go kontraście jasnych refleksów (słońce w obiektywie, jego odblask na sztylecie i siekierze). Montaż jest dynamiczny (film zawiera 420 ujęć) i przeprowadzony w zmiennym, po części nerwowym rytmie odpowiadającym gwałtowności zaistniałych zdarzeń. W warstwie muzycznej motywem wiodącym jest przetworzone „Bolero” Maurice’a Ravela uwypuklające nieustanne powroty do tragedii i niewyjaśnionych sytuacji.

Film odznacza się wybitnym aktorstwem. Zróżnicowany i niezwykle sugestywny jest Toshiro Mifune - główny aktor Kurosawy - w roli zabójcy Tajomaru. Masayuki Mori i Machiko Kyo tworzą niepokojącą w swej dwuznaczności postać Samuraja oraz powściągliwą i eteryczną a zarazem zmysłową postać Żony.

Akira Kurosawa (1910-1998) - reżyser światowego formatu zwany „cesarzem” japońskiego kina. Zasłynął w latach pięćdziesiątych serią dramatów samurajskich, głównie „Rashomonem”, „Siedmioma samurajami” (1954) i „Tronem we krwi” (1957), określanymi czasem mianem trylogii. Realizował równolegle filmy w realiach i kostiumach historycznych oraz współczesne. Określany jako moralista i „japoński Dostojewski”, przedstawiał świat w perspektywie konfrontacji Dobra i Zła, zajmował się problemami wewnętrznej kondycji człowieka. Zachwycał wizjonerską wyobraźnią i wirtuozerią artystyczną. Inne filmy: „Rudobrody” (1965), „Dersu Uzała” (1974), „Sobowtór” (1980), „Ran” (1985).

Toshiro Mifune (1920-1997) - najbardziej znany japoński aktor ze zróżnicowanym stylem gry i wyjątkowo silną ekspresją. Ceniony przez Kurosawę wystąpił u niego w 16 filmach, od „Pijanego anioła” (1948) do Rudobrodego (1965), jak też we wspomnianej wyżej trylogii. Inne filmy: „Piekło na Pacyfiku” (1968), „Samuraj i kowboje” (1971), „Szogun” (1980, serial tv).

Zygmunt Machwitz

Lektury:
A. Garbicz, J. Klinowski: Kino, wehikuł magiczny, tom II, Kraków 1987, s. 25-28;
Historia kina - wybrane lata, pod redakcją A. Kołodyńskiego i K. J. Zarębskiego, Warszawa 1998, s. 159-162;
A. Helman: Akira Kurosawa, Warszawa 1970;
„Kultura Filmowa” - Akira Kurosawa, r. 1968, nr 7 (119);
J. Toeplitz: Historia sztuki filmowej, tom VI, Warszawa 1990, s. 574-577 i 625-626.

Niezwykle dynamiczny i otwarty na świat Akira Kurosawa stał się ambasadorem japońskiej kultury, którą jednocześnie w swych dziełach europeizował i uniwersalizował. Tymczasem Kenji Mizoguchi był autentycznym klasykiem, osiadł w rodzimej tradycji zarówno w sensie mentalnym, jak i formalnym, z uporem dążył do doskonałości artystycznej i był określany prawdziwym mistrzem. Dla wielu Mizoguchi to ucieleśnienie japońskości, nazywano go Mizo-san [Pan Mizo], a na jego nagrobku widnieje inskrypcja: „Największy filmowiec świata”.

„Opowieści księżycowe” uważa się za najwybitniejsze dzieło Mizoguchiego. Powstało na podstawie wątków zaczerpniętych z tomu opowiadań „Po deszczu przy księżycu” osiemnastowiecznego pisarza Akinari Uedy. Akcja filmu rozgrywa się w XVI wieku, w czasie niszczących kraj wojen domowych. Dwaj garncarze - Genjuro i jego szwagier Tobei - udają się ze swymi wyrobami do miasta, gdzie obaj ulegają wielkim pokusom. Genjuro doznaje olśnienia i odurzenia urodą i czarem księżniczki Wakasa; Tobei podąża za pragnieniem zdobycia pozycji samuraja i wojennej sławy. Ich pożądania i ułudy stają się powodem dramatycznych wydarzeń...

Tytuł filmu nawiązuje do dawnego, istotnego dla rozwoju japońskiej prozy, gatunku monogatari, czyli opowieści. Wskazuje na związki z tradycją literacką chętnie posługującą się historyczną konwencją i moralistyczną refleksją. Mizoguchi korzystając ze starych wątków i struktur tworzy ponadczasowy traktat o człowieku. Obraca się w kręgu problemów fundamentalnych - życia i śmierci, miłości i cierpienia, ambicji i wewnętrznego ładu - postulując ich rozwiązania w duchu myśli buddyjskiej. Głosi prawdy o przemijaniu, chwilowej naturze rzeczy i wydarzeń, sprzeciwia się dominacji wynaturzonych pragnień i mirażom fałszywych wartości, opowiada się za twórczą egzystencją i urodą samego istnienia w zgodzie z naturą.

W filozofii omawianego dzieła szczególną rolę spełnia motyw fascynacji Genjuro tajemniczą księżniczką. Przynosi autotematyczne rozważania dotyczące istoty pracy twórczej. Garncarz-artysta podąża za iluzją czystego piękna, zrywa z realnym życiem stanowiącym podstawę jego autentyczności, przechodzi przez wewnętrzne piekło... Dla Mizoguchiego refleksje te były tym bardziej osobiste, że od lat zafascynowany był japońskimi ceramikami i ich niezwykle misternym kunsztem.

W ślad za tekstem Akinari Uedy „Opowieści” w sposób spójny ukazują dwa światy - realny i fantastyczny. Ten drugi to fantomy Genjuro, traktowane zarówno symbolicznie, jak i w sposób zupełnie naturalny. U Mizoguchiego obie rzeczywistości koegzystują i wzajemnie się przenikają. Wydaje się to możliwym i prawdziwym dzięki poetyckiej stylizacji obu warstw.

Film odznacza się niezwykłą harmonią formalną ściśle współgrającą z jego filozofią. Pełna dramatycznych wydarzeń lecz nieśpieszna akcja wydobywa tragizm ludzkich losów. Wysmakowane zdjęcia podkreślają świadomość przemijania i nostalgiczne nastroje. W narracji dominują długie ujęcia a kamera utrzymuje dystans w stosunku do postaci, co sprawia wrażenie refleksyjnej obserwacji przepełnionego smutkiem potoku życia.

W zrównoważonym warsztatowo zespole aktorskim zwracają uwagę dwie znane już z „Rashomona” indywidualności - Masayuki Mori jako Genjuro i Machiko Kyo jako księżniczka Wakasa. Warto pamiętać, że uosabiająca tradycyjny wzór kobiecego piękna księżniczka wzorowana jest na postaciach z najstarszego japońskiego teatru no, podobnie zresztą jak żona samuraja w filmie Kurosawy.

Kenji Mizoguchi (1898-1956) - począwszy od 1922 r. zrealizował 86 filmów fabularnych. Głównie znakomity portrecista tragicznych postaci kobiecych i środowisk mieszczańskich. Skupiał się na tematyce współczesnej, choć nie stronił też od historycznego kostiumu. Mistrz artystycznej prostoty i zrównoważonej formy. Najważniejsze dzieła stworzył w latach pięćdziesiątych, obok „Opowieści księżycowych” między innymi: „Życie Oharu” (1952), „Ukrzyżowani kochankowie” (1954), „Cesarzowa Jang Kuei-fei” (1955) i „Ulica hańby” (1956).

Zygmunt Machwitz

Lektury:
„Film na Świecie” - Kenji Mizoguchi, r. 1987, nr 345-346, zwłaszcza s. 55-65 i 74-93;
A. Garbicz, J. Klinowski: Kino, wehikuł magiczny, tom II, Kraków 1987, s. 138-139;
J. Toeplitz: Historia sztuki filmowej, tom VI, Warszawa 1990, s. 590-592 i  624;
S. Janicki: Film japoński, Warszawa 1982, s. 76-77.