Program / Rok 1 / Semestr 1
Awangarda filmowa we Francji i w Niemczech
Awangarda niejedno ma imię – od poszukiwań „czystego filmu", poprzez dadaizm, surrealizm i opisowe kino dokumentalne, po ostrą krytykę obyczajowo-społeczną.
Antrakt (1924)
Entr’acte, Francja, 20 min
reżyseria: René Clair
obsada: Jean Börlin, Inge Frïss, Francis Picabia
Ruch awangardowy lat dwudziestych wyrastał z ducha poszukiwań i eksperymentów. Podejmował hasła buntu przeciwko komercji i zastanym konwencjom, szukał istoty filmu i wypracowywał nowe środki wyrazu. Dążył również do poszerzenia artystycznej wyobraźni i radykalnego przekraczania w tym istniejących granic. W imię nieskrępowanej wolności głosił też sprzeciw wobec obowiązujących w mieszczańskim społeczeństwie wzorców życia indywidualnego i zbiorowego. W sumie awangarda stanowiła szeroki zespół bardzo zróżnicowanych nowatorskich zjawisk. W jej obrębie wyróżnia się następujące kierunki: kontynuacja doświadczeń impresjonistycznych, poszukiwania tzw. „czystego filmu”, dadaizm, surrealizm i opisowe kino dokumentalne. Prezentowane filmy są charakterystyczne dla wymienionych tendencji.
Wczesny utwór René Claira - słynnego reżysera, wkrótce twórcy „Słomkowego kapelusza”. Film dadaistyczny, zrealizowany przy udziale współtwórcy kierunku, malarza Francisa Picabii (obrazowy scenariusz). Dadaizm – sztuka protestu i pochwały nonsensu – operował zasadą swobodnych skojarzeń, ironią i żartem. W ślad za tym „Antrakt”, pełen absurdalnego humoru, markuje fabułę w imię wolności wyobraźni i przyjemności fantazjowania.
Balet mechaniczny (1924)
Ballet mecanique, Francja, 14 min
reżyseria: Fernand Leger
obsada: Fernand Leger, Dudley Murphy, Katherine Murohy
Utwór wybitnego malarza, najgłośniejszy spośród wielu realizowanych wówczas przez plastyków. Mieści się w obrębie doświadczeń „czystego filmu”, prezentującego przedmioty, formy lub fragmenty rzeczywistości w ruchu, w sposób zrytmizowany. Tu artysta pokazuje głównie rzeczy codzienne, różnicując punkty widzenia i uzyskując kompozycje nieomal abstrakcyjne. Poprzez ruch kamery i montaż tworzy ich swoisty taniec.
Mijają godziny (1926)
Rien que les heures, Francja, 46 min
reżyseria: Alberto Cavalcanti
„Mijają godziny" to pierwszy w historii filmu przekrój wielkiego miasta, ukazujący jego architekturę, życie i socjalne kontrasty. Utrzymany w stylistyce impresjonistycznej i nawiązujący do malarstwa. Ukazuje równoczesność wydarzeń w postaci kompozycji krótkich fragmentów rzeczywistości.
Berlin, symfonia wielkiego miasta (1927)
Berlin, die Symphonie einer Grosstadt, Niemcy, 64 min
reżyseria: Walter Ruttman
Reżyser uważany za ojca niemieckiej awangardy, po cyklu filmów abstrakcyjnych („Opus I-IV”) zajął się dokumentem. „Berlin” zrealizował według pomysłu Carla Mayera i ze zdjęciami Karla Freunda. Film, uznany za wybitny i nowatorski, jest przekrojem wielkomiejskiego życia komponowanym według porządku mijającego czasu od poranku do poranku. W efekcie stanowi poetycki portret metropolii, pełen obserwacji (również z ukrytej kamery), skojarzeń i kontrastów. Znakomity w pracy operatorskiej i montażu jest swoistym studium dynamiki miasta, jego ruchu i rytmu.
Pies andaluzyjski (1928)
Un chien andalou, Francja, 16 min
reżyseria: Luis Buñuel
obsada: Pierre Batcheff, Simone Mareuil, Luis Buñuel
Debiut jednego z największych twórców światowego kina. Film uznany za manifest surrealizmu, podobnie jak jego późniejszy „Złoty wiek”. Zrealizowany według wspólnego z Salvadorem Dali pomysłu i scenariusza. Odwołujący się do podświadomości, oparty na zasadzie sennego koszmaru jest ciągiem swobodnie komponowanych scen, skojarzeń i metafor. Pełen wewnętrznego napięcia, szokujący i prowokujący – głosił bunt przeciwko rzeczywistości w imię wolności, realizacji namiętności i pragnień. O wieloznacznej quasi-fabule i symbolice był przedmiotem wielu interpretacji (vide: „Film na Świecie”, r. 1981, nr 279, s. 46-60).
Upiór przedpołudniowy (1928)
Vormittagsspuk, Niemcy, 7 min
reżyseria: Hans Richter
obsada: Werner Graeff, Walter Gronostay, Paul Hindemith
Awangardę niemiecką zdominowali plastycy poszukujący rozwiązań artystycznych w zakresie kina abstrakcyjnego, eksperymentujący w obrębie obrazu, ruchu i rytmu, światła i muzyki. W latach późniejszych pojawiło się również zainteresowanie filmem dokumentalnym, zarówno jako obszarem opisu lub syntezy rzeczywistości, jak i doświadczenia formalnego.
„Upiór przedpołudniowy" to utwórz z późniejszego dorobku Hansa Richtera – malarza i autora serii filmów abstrakcyjnych („Rytmy”) – nawiązujący do doświadczeń dadaistycznych. Obraz buntu przedmiotów martwych przeciwko człowiekowi, z przewodnim motywem tańczących kapeluszy. Stanowi manifestację swobodnego fantazjowania i studium rytmu filmowego.
„Upiór przedpołudniowy" to utwórz z późniejszego dorobku Hansa Richtera – malarza i autora serii filmów abstrakcyjnych („Rytmy”) – nawiązujący do doświadczeń dadaistycznych. Obraz buntu przedmiotów martwych przeciwko człowiekowi, z przewodnim motywem tańczących kapeluszy. Stanowi manifestację swobodnego fantazjowania i studium rytmu filmowego.
Ziemia Hurdów (1933)
Las Hurdes, Hiszpania, 30 min
reżyseria: Luis Buñuel
Zrealizowany w Hiszpanii, znany również pod tytułem „Ziemia bez chleba”. Jeden z najwybitniejszych filmów dokumentalnych spośród powstałych w kręgu awangardy. Wstrząsający reportaż z żyjącego w skrajnej nędzy regionu Kastylii. Piętrzy pełne okrucieństwa obrazy i operuje ostrymi kontrastami (wspaniałe kościoły, lekki podkład muzyczny). Szokujący i niezwykle oskarżycielski, nie został dopuszczony na ekrany hiszpańskich kin.
Zygmunt Machwitz
Lektury:
J. Toeplitz: Historia sztuki filmowej, tom II, Warszawa 1956, s. 256-258, 269, 271-285, 295-296, 301-302 oraz tom III, Warszawa 1959, s. 357-358;
Z dziejów awangardy filmowej, pod redakcją A. Helman, Katowice 1976;
R.W. Kluszczyński: Film – sztuka Wielkiej Awangardy, Łódź 1990, s. 80-132;
„Film na Świecie” – Surrealizm, r. 1981, nr 279, s. 4-30, 46-60.
S. Kracauer: Od Caligariego do Hitlera, Warszawa 1958, s. 153-161.