Program / Rok 1 / Semestr 1
Niemiecki ekspresjonizm filmowy I
W poszukiwaniu demonicznej strony ludzkiej duszy, jakże dwoistej w kryzysowych czasach Republiki Weimarskiej
Student z Pragi (1913)
Der Student von Prag, Niemcy, 42 min
reżyseria: Stellan Rye
obsada: Paul Wegener, John Gottowt, Lyda Salmonová, Grete Berger
Prekursorski wobec ekspresjonizmu film Stellana Rye inicjuje niemieckie kino artystyczne.
„Student z Pragi” rozpoczyna w Niemczech kino artystyczne, a jednocześnie jest pozycją prekursorską w stosunku do ekspresjonizmu. W konsekwencji wielokrotnie powoływali się potem na to dzieło twórcy kierunku, krytycy i historycy. Film nawiązuje do legendy faustowskiej i korzysta z romantycznych i fantastycznych motywów, występujących w utworach takich pisarzy, jak J. W. Goethe, E.T.A. Hoffmann i E. A. Poe. Oto bohater sprzedaje znajomemu, który okazuje się diabelskim czarownikiem, swe odbicie w lustrze. Posłuży ono do stworzenia zbrodniczego sobowtóra, jakby drugiego występnego „ja”, niefrasobliwego studenta. W ten sposób wprowadzono na ekran główne motywy późniejszego kina ekspresjonistycznego – dwoistości natury ludzkiej oraz igrających z człowiekiem obcych mocy.
Fatalistyczną filozofię eksponuje tu stylistycznie jednolity świat, z pełną niepokoju atmosferą, która staje się wykładnikiem dręczących bohatera myśli i przeżyć. Dobrze służą temu nastrojowe plenery starej Pragi, autentyczne pałacowe wnętrza oraz stylizowane dekoracje skromnych pomieszczeń. Niepokojące klimaty podkreślają zdjęcia głośnego wtedy Guido Seebera, eksponujące kontrasty czerni i bieli.
Film reżyserował Stellan Rye (1880-1914), pracujący w Berlinie artysta z Kopenhagi, reprezentujący cenioną wówczas mroczną i pesymistyczną „szkołę duńską”. Prawdziwą ozdobą filmu jest występujący w podwójnej roli studenta Baldwina i jego sobowtóra Paul Wegener, aktor znakomitego teatru Maxa Reinhardta. Wegener wkrótce zasłynął – jako reżyser i wykonawca głównych ról – cyklem tzw. „Märchenfilme”, czyli filmowych legend i baśni, takich jak „Golem”, „Król gór”, „Szczurołap z Hammeln” i „Szlarafia – kraina snów”.
Zygmunt Machwitz
Lektury:
„Film na Świecie” – Kartki z kalendarza profesora Toeplitza, r. 1996, nr 397-398, s. 76-77;
S. Kracauer: Od Caligariego do Hitlera, Warszawa 1958, s. 28-34;
L. H. Eisner: Ekran demoniczny, Warszawa 1974, s. 49-55;
A. Garbicz, J. Klinowski: Kino, wehikuł magiczny, tom I, Kraków 1981, s. 29-30.
Fatalistyczną filozofię eksponuje tu stylistycznie jednolity świat, z pełną niepokoju atmosferą, która staje się wykładnikiem dręczących bohatera myśli i przeżyć. Dobrze służą temu nastrojowe plenery starej Pragi, autentyczne pałacowe wnętrza oraz stylizowane dekoracje skromnych pomieszczeń. Niepokojące klimaty podkreślają zdjęcia głośnego wtedy Guido Seebera, eksponujące kontrasty czerni i bieli.
Film reżyserował Stellan Rye (1880-1914), pracujący w Berlinie artysta z Kopenhagi, reprezentujący cenioną wówczas mroczną i pesymistyczną „szkołę duńską”. Prawdziwą ozdobą filmu jest występujący w podwójnej roli studenta Baldwina i jego sobowtóra Paul Wegener, aktor znakomitego teatru Maxa Reinhardta. Wegener wkrótce zasłynął – jako reżyser i wykonawca głównych ról – cyklem tzw. „Märchenfilme”, czyli filmowych legend i baśni, takich jak „Golem”, „Król gór”, „Szczurołap z Hammeln” i „Szlarafia – kraina snów”.
Zygmunt Machwitz
Lektury:
„Film na Świecie” – Kartki z kalendarza profesora Toeplitza, r. 1996, nr 397-398, s. 76-77;
S. Kracauer: Od Caligariego do Hitlera, Warszawa 1958, s. 28-34;
L. H. Eisner: Ekran demoniczny, Warszawa 1974, s. 49-55;
A. Garbicz, J. Klinowski: Kino, wehikuł magiczny, tom I, Kraków 1981, s. 29-30.
Gabinet doktora Caligari (1920)
Das Cabinet des dr. Caligari, Niemcy, 77 min
reżyseria: Robert Wiene
obsada: Werner Krauss, Conrad Veidt, Lil Dagover
Pierwszy film ekspresjonistyczny i zarazem arcydzieło nurtu, a przy tym wybitny przykład użycia scenografii jako środka artystycznego wyrazu.
„Gabinet doktora Caligari” rozpoczyna niemiecki ekspresjonizm filmowy i jednocześnie jest jego najbardziej reprezentatywnym dziełem. Film podejmuje, znany już ze „Studenta z Pragi”, motyw dwoistości ludzkiej duszy oraz przydaje mu cech wyraziście demonicznych, niosących niepewność i grozę. Tytułowy bohater – Caligari – jest zarazem lekarzem i magiem, uczonym i szaleńcem. Dokonuje szeregu zbrodni posługując się pozostającym w stanie wiecznego snu somnambulikiem Cezarem.
Film wyróżnia się bardzo intensywnym, pełnym fantasmagorii nastrojem, przypominającym senne koszmary bądź urojenia chorego człowieka. Jest utrzymany zarówno w tradycji niemieckiej literatury romantycznej, jak też współgra z pełną niepokoju atmosferą pogrążonej w kryzysie Republiki Weimarskiej.
Reżyser Robert Wiene zasłynął jako twórca „Gabinetu”, w którego cieniu pozostały wszystkie inne jego dokonania. Przede wszystkim udało mu się w dziele tym pozyskać niezwykłą jednolitość stylu, wskutek czego uznane zostało za kwintesencję ekspresjonistycznego kina.
W kreowaniu świata przedstawionego w „Gabinecie” zasadniczą rolę odgrywa scenografia autorstwa znanych później plastyków z ekspresjonistycznego ugrupowania „Sturm” (Hermann Warm, Walter Reimann, Walter Röhrig). W całości została namalowana na wielkich płótnach, ukazując rzeczywistość zdeformowaną, z licznymi krzywiznami, figurami geometrycznymi i rysowanymi plamami światła. Z dekoracjami współgra specyficzna ekspresjonistyczna gra aktorska. Wybitni artyści, od tego filmu szeroko znani w świecie – Werner Krauss (Caligari) i Conrad Veidt (Cezar) – posługują się zastygłymi maskami wyraziście charakteryzowanych twarzy, szerokim gestem i pantomimicznym ruchem.
Konsekwencją wielkiej sugestywności i popularności filmu było wejście do języka potocznego słowa „caligaryzm”, oznaczającego wizję świata pełną szaleństwa i grozy.
Robert Wiene (1873-1938) zrealizował kilkadziesiąt filmów. Obok słynnego „Gabinetu doktora Caligari” (1920) najbardziej znanymi pozycjami są: „Genuine” (1920), „Raskolnikow” (1923), „Ręce Orlaka” (1924) i opowieść o Chrystusie „INRI” (1923). Projekt realizacji dźwiękowej wersji Gabinetu nie doszedł do skutku.
Werner Krauss (1884-1959) - uważany za jednego z najwybitniejszych aktorów niemieckich grał w wielu głośnych filmach, między innymi w „Gabinecie doktora Caligari” (1920), „Szynach” (1921), „Dantonie” (1921), „Gabinecie figur woskowych”(1924), „Zatraconej uliczce” (1925), „Tajemnicach duszy” (1926) i „Nanie” (1926). W okresie faszystowskim też często był widoczny na ekranie, w tym w czołowym filmie propagandowym „Żyd Süss” (1940).
Conrad Veidt (1893-1943) – równie znany aktor niemiecki z międzynarodową pozycją – słynny między innymi z ról w „Gabinecie doktora Caligari” (1920), „Gabinecie figur woskowych” (1924) i drugiej wersji „Studenta z Pragi” (1926). Po dojściu Hitlera do władzy przebywał na emigracji. Najgłośniejszą rolę stworzył wówczas w angielskiej wersji „Żyda Süssa” (1934) oraz „Casablance”(1942) .
Zygmunt Machwitz
Lektury:
S. Kracauer: Od Caligariego do Hitlera, Warszawa 1958, s. 56-69;
J. Toeplitz: Historia sztuki filmowej, tom II, Warszawa 1956, s. 40-49;
Historia kina. Wybrane lata, pod redakcją A. Kołodyńskiego i K. J. Zarębskiego, Warszawa 1998, s. 46-50;
A. Garbicz, J. Klinowski: Kino, wehikuł magiczny, tom I, Kraków 1981, s. 42-44;
L. H. Eisner: Ekran demoniczny, Warszawa 1974, s. 35-43;
A. Helman: Film faktów i film fikcji, Katowice 1977, s. 120-125;
„Film na Świecie” – Kartki z kalendarza profesora Toeplitza, r. 1996, nr 397-398, s. 100-101.
Film wyróżnia się bardzo intensywnym, pełnym fantasmagorii nastrojem, przypominającym senne koszmary bądź urojenia chorego człowieka. Jest utrzymany zarówno w tradycji niemieckiej literatury romantycznej, jak też współgra z pełną niepokoju atmosferą pogrążonej w kryzysie Republiki Weimarskiej.
Reżyser Robert Wiene zasłynął jako twórca „Gabinetu”, w którego cieniu pozostały wszystkie inne jego dokonania. Przede wszystkim udało mu się w dziele tym pozyskać niezwykłą jednolitość stylu, wskutek czego uznane zostało za kwintesencję ekspresjonistycznego kina.
W kreowaniu świata przedstawionego w „Gabinecie” zasadniczą rolę odgrywa scenografia autorstwa znanych później plastyków z ekspresjonistycznego ugrupowania „Sturm” (Hermann Warm, Walter Reimann, Walter Röhrig). W całości została namalowana na wielkich płótnach, ukazując rzeczywistość zdeformowaną, z licznymi krzywiznami, figurami geometrycznymi i rysowanymi plamami światła. Z dekoracjami współgra specyficzna ekspresjonistyczna gra aktorska. Wybitni artyści, od tego filmu szeroko znani w świecie – Werner Krauss (Caligari) i Conrad Veidt (Cezar) – posługują się zastygłymi maskami wyraziście charakteryzowanych twarzy, szerokim gestem i pantomimicznym ruchem.
Konsekwencją wielkiej sugestywności i popularności filmu było wejście do języka potocznego słowa „caligaryzm”, oznaczającego wizję świata pełną szaleństwa i grozy.
Robert Wiene (1873-1938) zrealizował kilkadziesiąt filmów. Obok słynnego „Gabinetu doktora Caligari” (1920) najbardziej znanymi pozycjami są: „Genuine” (1920), „Raskolnikow” (1923), „Ręce Orlaka” (1924) i opowieść o Chrystusie „INRI” (1923). Projekt realizacji dźwiękowej wersji Gabinetu nie doszedł do skutku.
Werner Krauss (1884-1959) - uważany za jednego z najwybitniejszych aktorów niemieckich grał w wielu głośnych filmach, między innymi w „Gabinecie doktora Caligari” (1920), „Szynach” (1921), „Dantonie” (1921), „Gabinecie figur woskowych”(1924), „Zatraconej uliczce” (1925), „Tajemnicach duszy” (1926) i „Nanie” (1926). W okresie faszystowskim też często był widoczny na ekranie, w tym w czołowym filmie propagandowym „Żyd Süss” (1940).
Conrad Veidt (1893-1943) – równie znany aktor niemiecki z międzynarodową pozycją – słynny między innymi z ról w „Gabinecie doktora Caligari” (1920), „Gabinecie figur woskowych” (1924) i drugiej wersji „Studenta z Pragi” (1926). Po dojściu Hitlera do władzy przebywał na emigracji. Najgłośniejszą rolę stworzył wówczas w angielskiej wersji „Żyda Süssa” (1934) oraz „Casablance”(1942) .
Zygmunt Machwitz
Lektury:
S. Kracauer: Od Caligariego do Hitlera, Warszawa 1958, s. 56-69;
J. Toeplitz: Historia sztuki filmowej, tom II, Warszawa 1956, s. 40-49;
Historia kina. Wybrane lata, pod redakcją A. Kołodyńskiego i K. J. Zarębskiego, Warszawa 1998, s. 46-50;
A. Garbicz, J. Klinowski: Kino, wehikuł magiczny, tom I, Kraków 1981, s. 42-44;
L. H. Eisner: Ekran demoniczny, Warszawa 1974, s. 35-43;
A. Helman: Film faktów i film fikcji, Katowice 1977, s. 120-125;
„Film na Świecie” – Kartki z kalendarza profesora Toeplitza, r. 1996, nr 397-398, s. 100-101.
Nosferatu, symfonia grozy (1922)
Nosferatu, eine Symphonie des Grauens, Niemcy, 95 min
reżyseria: Friedrich Wilhelm Murnau
obsada: Max Schreck, Gustav von Wangenheim, Alexander Granach
Kwintesencja niemieckiego kina demonicznego: gra cieni jako konflikt dobra i zła
Film „Nosferatu, symfonia grozy” Friedricha W. Murnaua uważany jest za jedno z największych dokonań ekspresjonizmu. Wykorzystuje treść znanej i później wielokrotnie przenoszonej na ekran powieści Brama Stokera „Dracula”. Wprowadza na ekran postać wampira, która niesie podstawowe dla ówczesnego niemieckiego kina motywy: demonicznego zła tkwiącego immanentnie w głębi istoty ludzkiej lub antropomorficznej oraz władzy wrogich światu mocy (S. Kracauer pisał o „pochodzie tyranów”).
Akcja toczy się w XIX wieku w zamku Nosferatu w Karpatach oraz w hanzeatyckim miasteczku, nękanym przez wampira i zagrożonym przez przywleczoną przez niego zarazę. Z rozgrywającymi się na ekranie wydarzeniami ściśle współgra intensywny nastrój. F. W. Murnau okazuje się tu mistrzem w kreowaniu atmosfery stałego niebezpieczeństwa i pełnej grozy tajemnicy. Wykorzystuje kontrasty światła i mroku (niesamowite cienie Nosferatu), romantyzm pejzaży (autentyczne góry, lasy, zamek na skale) i architektury (zamek, miasto). Posługuje się przestrzenią dla inscenizacji głębinowej scen dramatycznych. Sięga po oryginalne środki ekspresji („biały las” uzyskany przez kopiowanie negatywu) i montażu (dokumentalne zdjęcia w quasi-naukowym wywodzie o wampiryzmie).
Dzieło Murnaua – zarówno w sensie bohatera, jak idei i stylu – jest kwintesencją niemieckiego kina demonicznego. Jego metafizyczność niejednokrotnie była przedmiotem zachwytów, a B. Balázs pisał, że „niesie lodowate podmuchy wiatru wiejącego z zaświatów”.
Legendą kina stała się sugestywna kreacja Maxa Schrecka w roli tytułowej (nomen omen, Schreck to w języku niemieckim „strach” lub „straszydło”). Aktor, znany głównie z tej roli, poddawał się niezwykle uciążliwej i starannej charakteryzacji, a jego gra eksponowała bezgraniczne cierpienie istoty skazanej na przeklęty los.
W 1978 r. Werner Herzog sięgnie po inspiracje do mistrza ekspresjonizmu i stworzy remake jego „Nosferatu”. A w 2000 r. Elias Merhige zrealizuje komedię Cień wampira opartą na anegdocie, według której jakoby Murnau do głównej roli zaangażował prawdziwego wampira.
Friedrich Wilhelm Murnau (1888-1931) – reżyser kina niemieckiego i amerykańskiego. Zdobył sławę demoniczną fantastyką („Nosferatu, symfonia nocy”, 1922, „Faust”, 1926 ) w okresie ekspresjonizmu. Zrealizował najwybitniejszy film niemieckiego Kammerspielu – „Portier z hotelu Atlantic” (1924). Od 1926 roku przebywał w USA. Głośne filmy amerykańskie to „Wschód słońca” (1927) i „Tabu” (1931). Odznaczał się świetnym wyczuciem plastyki, umiejętnością wykorzystania realiów i pracy kamery. Zginął w wypadku samochodowym w trakcie prac końcowych nad „Tabu”.
Zygmunt Machwitz
Lektury:
Friedrich Wilhelm Murnau, pod redakcją G. M. Grabowskiej i R. Prokurat, Warszawa 1998;
L. H. Eisner: Ekran demoniczny, Warszawa 1974, s. 77-85;
A. Garbicz, J. Klinowski: Kino, wehikuł magiczny, tom I, Kraków 1981, s. 70-71;
P. Szczepański: Ponadczasowość obrazu w filmie „Nosferatu, symfonia grozy” Friedricha Wilhelma Murnaua, (w:) „Kwartalnik Filmowy”, r. 2000, nr 31-32, s. 238-249;
I. Kolasińska: Kobiety i demony. O widzu horroru filmowego, Kraków 2003, s. 46-81;
A. Kołodyński: Przestrzeń dramatyczna. Uwagi o stylu filmowym Friedricha Wilhelma Murnaua, (w:) Niemiecki ekspresjonizm filmowy, pod redakcją A. Helman, A. Madej, Katowice 1985, s. 174-188.
Akcja toczy się w XIX wieku w zamku Nosferatu w Karpatach oraz w hanzeatyckim miasteczku, nękanym przez wampira i zagrożonym przez przywleczoną przez niego zarazę. Z rozgrywającymi się na ekranie wydarzeniami ściśle współgra intensywny nastrój. F. W. Murnau okazuje się tu mistrzem w kreowaniu atmosfery stałego niebezpieczeństwa i pełnej grozy tajemnicy. Wykorzystuje kontrasty światła i mroku (niesamowite cienie Nosferatu), romantyzm pejzaży (autentyczne góry, lasy, zamek na skale) i architektury (zamek, miasto). Posługuje się przestrzenią dla inscenizacji głębinowej scen dramatycznych. Sięga po oryginalne środki ekspresji („biały las” uzyskany przez kopiowanie negatywu) i montażu (dokumentalne zdjęcia w quasi-naukowym wywodzie o wampiryzmie).
Dzieło Murnaua – zarówno w sensie bohatera, jak idei i stylu – jest kwintesencją niemieckiego kina demonicznego. Jego metafizyczność niejednokrotnie była przedmiotem zachwytów, a B. Balázs pisał, że „niesie lodowate podmuchy wiatru wiejącego z zaświatów”.
Legendą kina stała się sugestywna kreacja Maxa Schrecka w roli tytułowej (nomen omen, Schreck to w języku niemieckim „strach” lub „straszydło”). Aktor, znany głównie z tej roli, poddawał się niezwykle uciążliwej i starannej charakteryzacji, a jego gra eksponowała bezgraniczne cierpienie istoty skazanej na przeklęty los.
W 1978 r. Werner Herzog sięgnie po inspiracje do mistrza ekspresjonizmu i stworzy remake jego „Nosferatu”. A w 2000 r. Elias Merhige zrealizuje komedię Cień wampira opartą na anegdocie, według której jakoby Murnau do głównej roli zaangażował prawdziwego wampira.
Friedrich Wilhelm Murnau (1888-1931) – reżyser kina niemieckiego i amerykańskiego. Zdobył sławę demoniczną fantastyką („Nosferatu, symfonia nocy”, 1922, „Faust”, 1926 ) w okresie ekspresjonizmu. Zrealizował najwybitniejszy film niemieckiego Kammerspielu – „Portier z hotelu Atlantic” (1924). Od 1926 roku przebywał w USA. Głośne filmy amerykańskie to „Wschód słońca” (1927) i „Tabu” (1931). Odznaczał się świetnym wyczuciem plastyki, umiejętnością wykorzystania realiów i pracy kamery. Zginął w wypadku samochodowym w trakcie prac końcowych nad „Tabu”.
Zygmunt Machwitz
Lektury:
Friedrich Wilhelm Murnau, pod redakcją G. M. Grabowskiej i R. Prokurat, Warszawa 1998;
L. H. Eisner: Ekran demoniczny, Warszawa 1974, s. 77-85;
A. Garbicz, J. Klinowski: Kino, wehikuł magiczny, tom I, Kraków 1981, s. 70-71;
P. Szczepański: Ponadczasowość obrazu w filmie „Nosferatu, symfonia grozy” Friedricha Wilhelma Murnaua, (w:) „Kwartalnik Filmowy”, r. 2000, nr 31-32, s. 238-249;
I. Kolasińska: Kobiety i demony. O widzu horroru filmowego, Kraków 2003, s. 46-81;
A. Kołodyński: Przestrzeń dramatyczna. Uwagi o stylu filmowym Friedricha Wilhelma Murnaua, (w:) Niemiecki ekspresjonizm filmowy, pod redakcją A. Helman, A. Madej, Katowice 1985, s. 174-188.