„Sokół maltański” był pierwszą i zarazem charakterystyczną pozycją „czarnego filmu” amerykańskiego. Nurt ten opierał się głównie na wątkach sensacyjnych, ale akcja stanowiła w nich podłoże dla głębszych wartości; posługiwał się wiarygodnym obrazem rzeczywistości i często sięgał po tematykę społeczną.

Wypracował specyficzny zespół konwencji. Bohaterowie byli psychologicznie bardziej skomplikowani niż w podobnych filmach w latach trzydziestych i moralnie niejednoznaczni. Nad światem pełnym przemocy i okrucieństwa panowało zło. Atmosfera była intensywnie mroczna i przytłaczająca. To kino ogromnie sugestywne, drapieżne i fascynujące, wiele ze swych walorów zachowało do dzisiejszego dnia.

„Sokół maltański” jest adaptacją tekstu Dashiella Hammetta, ojca „czarnej powieści”, która stanowiła literacki fundament dla rozwoju nurtu filmowego. Bohater - typowy dla tego zjawiska - to prywatny detektyw poruszający się na granicy prawa, uwikłany w sieć przestępczych intryg. Ukazana rzeczywistość jest zdominowana przez postacie łamiące elementarne zasady moralne, ogarnięte chciwością, działające bezwzględnie i brutalnie, podążające za mirażem wielkiej fortuny. Obraz przepojony jest fatalizmem, a specyficzna stylistyka (sceneria nocy, labirynt mrocznych wnętrz, mocne kontrasty światła i cienia) przydaje mu oniryzmu, wpisując wydarzenia jakby w pogranicze realności i swoistej maligny.

Film był niezwykłym debiutem reżyserskim cenionego scenarzysty („Jezebel”) Johna Hustona. W zakresie dramaturgii, inscenizacji i aktorstwa posiadał cechy wielkiego dzieła. Po premierze „The Sunday Times” pisał: „Jest to najbardziej interesujący i sugestywny film detektywistyczny jaki stworzyła kinematografia amerykańska”.

John Huston wkrótce znalazł się w ścisłej czołówce reżyserów hollywoodzkiego kina. Porównywany z Hemingwayem najchętniej skupiał się na obrazie kondycji ludzkiej w warunkach ekstremalnych, szukał sensu człowieczeństwa w samej idei walki z losem, nawet w sytuacjach przegranych i w obliczu klęski.

W głównej roli filmu wystąpił Humphrey Bogart, tworząc wspaniałą kreację, równie legendarną jak w „Casablance” i „Afrykańskiej królowej” (Oscar). O Bogarcie pisano w „Iluzjonie Filmoteki Narodowej”: „Uważany za jedną z najwybitniejszych osobowości kina amerykańskiego, przeszedł do historii filmu przede wszystkim dzięki serii tzw. postaci bogartowskich - samotnego, naznaczonego piętnem immanentnej klęski bohatera, który się nie poddaje i walczy - mimo nieuchronnej przegranej - do końca.

Obok Bogarta wystąpiła Mary Astor, aktorka wówczas bardzo popularna, często pojawiająca się w rolach kobiet inteligentnych i wyrafinowanych. Rolę Cairo zagrał pamiętny z filmu „M-Morderca” Peter Lorre, kreując sugestywną postać neurastenicznego przestępcy.

John Huston (1906-1987) – hollywoodzki scenarzysta, reżyser i aktor, syn aktora Waltera Hustona. Mimo słabego zdrowia w wieku 14 lat porzucił szkołę i został zawodowym bokserem. Karierę w show-biznesie zaczynał od aktorstwa, debiutował na Broadwayu w 1925, by wkrótce porzucić scenę i zająć się dziennikarstwem, co zaowocowało umiejętnością pisania scenariuszy. Niespokojny duch podróżował po Europie, by w 1933 wrócić do Ameryki. Autor kilku scenariuszy zadebiutował jako reżyser filmem „Sokół maltański” (1941), który zapoczątkował nurt „czarnego kina” w Hollywood. Jako reżyser zrealizował 47 filmów, wśród nich „Skarb Sierra Madre” (1948, Oscary za scenariusz i reżyserię oraz Oscar dla Waltera Hustona), „Asfaltowa dżungla” (1950), „Afrykańska królowa” (1951), „Skłóceni z życiem” (1961), „Sędzia z Teksasu” (1972), „Człowiek, który chciał być królem” (1975), „Pod wulkanem” (1984), „Honor Prizzich” (1985). Jako aktor wystąpił w ponad 50 tytułach, najważniejsze to: „Kardynał” (1963), „Chinatown” (1974) oraz „Wiatr i lew” (1975).

Zygmunt Machwitz

Lektury:
A. Garbicz, J. Klinowski: Kino, wehikuł magiczny, tom I, s. 342-343;
A. Helman: Film gangsterski, s. 66-91, („czarny film”);
Z. Pitera: Trzech wspaniałych, s. 181-282, (Humphrey Bogart).